بیماری سلیاک چیست؟ نحوه تشخیص و درمان این بیماری خود ایمنی

بیماری سلیاک یکی از پیچیده ترین اختلالات خودایمنی گوارشی است که در ظاهر ممکن است شبیه به یک حساسیت غذایی ساده به نظر برسد، اما در واقع ریشه ای عمیق تر و تأثیراتی گسترده تر بر سلامت بدن دارد. این بیماری زمانی بروز می کند که بدن فرد در برابر گلوتن پروتئینی که در غلاتی مانند گندم، جو و چاودار وجود دارد واکنش غیرعادی نشان می دهد و به جای هضم طبیعی آن، سیستم ایمنی دیواره روده کوچک را هدف قرار می دهد.

در نتیجه، پرزهای روده که نقش اساسی در جذب مواد مغذی دارند، آسیب می بینند و فرآیند تغذیه بدن دچار اختلال می شود. سلیاک نه تنها بر گوارش اثر می گذارد، بلکه می تواند بر پوست، استخوان ها، اعصاب و حتی خلق وخو نیز تأثیر بگذارد. در بسیاری از موارد، سال ها طول می کشد تا فرد متوجه شود علائم پراکنده ای مانند خستگی مزمن، کم خونی یا دردهای گوارشی ریشه در همین بیماری دارد.

بیماری سلیاک چیست؟

بیماری سلیاک یا به انگلیسی Coeliac disease یک اختلال خودایمنی مزمن است که در آن سیستم ایمنی بدن فرد نسبت به پروتئینی به نام گلوتن واکنش غیرطبیعی نشان می دهد. گلوتن در غلاتی مانند گندم، جو، چاودار و گاهی در فرآورده های صنعتی وجود دارد. زمانی که فرد مبتلا به سلیاک مواد حاوی گلوتن مصرف می کند، دستگاه ایمنی بدن به جای تحمل آن، به دیواره روده کوچک حمله می کند و پرزهای روده که مسئول جذب مواد مغذی هستند را تخریب می نماید.

این آسیب باعث کاهش جذب مواد حیاتی مانند آهن، کلسیم، چربی ها و ویتامین ها می شود و در نتیجه علائمی مانند اسهال مزمن، نفخ، کاهش وزن، کم خونی، خستگی، پوکی استخوان و حتی مشکلات پوستی یا عصبی بروز می کند. بیماری سلیاک ممکن است در هر سنی ظاهر شود و در برخی موارد بدون علائم گوارشی مشخص پیش برود که تشخیص آن را دشوارتر می سازد. تشخیص معمولاً از طریق آزمایش خون و نمونه برداری از بافت روده انجام می شود. درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد، اما رعایت رژیم غذایی کاملاً بدون گلوتن می تواند موجب بهبود عملکرد روده و کاهش کامل علائم شود. در واقع، پرهیز مادام العمر از گلوتن تنها راه کنترل بیماری سلیاک و جلوگیری از عوارض جدی آن است.

گلوتن در چه غذاهایی است؟

گلوتن پروتئینی است که به طور طبیعی در برخی غلات وجود دارد و نقش مهمی در ایجاد بافت و حالت کشسان در خمیر نان و بسیاری از محصولات غذایی دارد. در افراد سالم، مصرف گلوتن مشکلی ایجاد نمی کند، اما در بیماران مبتلا به سلیاک یا حساسیت به گلوتن، حتی مقدار اندک آن می تواند باعث التهاب و آسیب به روده شود.

غذاها و مواد غذایی حاوی گلوتن عبارت اند از:

1. نان های سنتی و صنعتی تهیه شده از آرد گندم
2. ماکارونی، اسپاگتی و ورمیشل های معمولی
3. کیک، کلوچه، بیسکویت و شیرینی های گندمی
4. جو، چاودار و تمام فرآورده های تهیه شده از آن ها
5. آرد سوخاری و غذاهای سرخ کردنی با پوشش آردی
6. سوپ های آماده، سس ها و چاشنی هایی که از آرد به عنوان غلیظ کننده استفاده می کنند
7. غلات صبحانه (کورن فلکس) معمولی که با گندم یا جو تهیه شده اند
8. انواع سوسیس، کالباس و محصولات فرآوری شده گوشتی که از آرد گندم به عنوان پرکننده استفاده می کنند
9. نوشیدنی های مالت دار مانند ماءالشعیر معمولی
10. برخی داروها و مکمل ها که در ترکیباتشان از نشاسته گندم یا گلوتن به عنوان حامل استفاده می شود

تشخیص بیماری سلیاک چگونه است؟

تشخیص بیماری سلیاک معمولاً ترکیبی از بررسی علائم بالینی، آزمایش های خونی و در صورت نیاز، نمونه برداری از روده کوچک است. روند تشخیص باید دقیق و مرحله به مرحله انجام شود، زیرا بسیاری از علائم سلیاک با بیماری های گوارشی دیگر مشابه اند و تشخیص اشتباه می تواند روند درمان را به تأخیر بیندازد.

در گام نخست، پزشک با بررسی سابقه ی علائم بیمار مانند اسهال مزمن، نفخ، کاهش وزن یا کم خونی طولانی مدت، احتمال ابتلا را ارزیابی می کند. سپس آزمایش خون برای اندازه گیری آنتی بادی های خاص، از جمله anti-tTG (آنتی ترانس گلوتامیناز)، anti-EMA (آنتی اندومیزیال) و در برخی موارد anti-DGP (آنتی پپتید گلوتن تغییر یافته) انجام می شود. بالا بودن این آنتی بادی ها معمولاً نشانه فعال بودن واکنش ایمنی نسبت به گلوتن است.

اگر نتیجه آزمایش ها مثبت باشد یا پزشک همچنان به بیماری مشکوک باشد، مرحله بعدی آندوسکوپی و نمونه برداری از روده کوچک است. در این روش، پزشک با استفاده از لوله ای باریک و دوربین دار از بخش ابتدایی روده نمونه می گیرد تا وضعیت پرزهای روده ای بررسی شود. در بیماران مبتلا، این پرزها تخریب شده یا صاف می شوند که نشانه ی قطعی سلیاک است.

نشانه های بیماری سلیاک

بیماری سلیاک با طیف گسترده ای از علائم ظاهر می شود که بسته به سن، وضعیت بدن و شدت آسیب روده متفاوت است. برخی نشانه ها مستقیماً به مشکلات گوارشی مربوط می شوند، در حالی که دیگر علائم در سایر بخش های بدن بروز می کنند و تشخیص را دشوارتر می سازند. مهم ترین نشانه های این بیماری عبارت اند از:

• اسهال مزمن و مدفوع چرب یا بدبو
• نفخ و گاز زیاد در شکم
• کاهش وزن بی دلیل
• خستگی و ضعف عمومی
• کم خونی ناشی از فقر آهن
• درد یا گرفتگی عضلانی و استخوانی
• تأخیر رشد در کودکان یا کوتاهی قد
• تحریک پذیری یا افسردگی
• بثورات پوستی خارش دار (به ویژه در بیماری درماتیت هرپتی فورم)
• مشکلات ناباروری یا قاعدگی نامنظم در زنان
• احساس مورمور یا بی حسی در دست و پا
• زرد شدن یا تغییر رنگ دندان ها در کودکان

روش های درمان بیماری سلیاک

درمان بیماری سلیاک بر پایه ی حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی است، زیرا این پروتئین عامل اصلی تحریک سیستم ایمنی و تخریب بافت روده در افراد مبتلا است. با وجود اینکه هنوز درمان دارویی قطعی برای سلیاک وجود ندارد، رعایت دقیق اصول تغذیه ای و مراقبت های پزشکی می تواند علائم را به طور کامل کنترل کرده و عملکرد روده را به حالت طبیعی بازگرداند.

رژیم غذایی بدون گلوتن

پایه و اساس درمان سلیاک، حذف کامل گلوتن از تغذیه روزانه است. بیماران باید از مصرف هر نوع محصول حاوی گندم، جو، چاودار و ترکیبات مشتق شده از آن ها پرهیز کنند. حتی مقادیر بسیار جزئی از گلوتن که ممکن است در اثر آلودگی متقاطع وارد غذا شود، می تواند علائم بیماری را بازگرداند.

بنابراین باید برچسب مواد غذایی به دقت بررسی شود و از محصولات دارای برچسب «بدون گلوتن» استفاده گردد. این رژیم شامل مصرف برنج، ذرت، سیب زمینی، حبوبات، گوشت تازه، میوه ها و سبزیجات تازه است. پس از چند هفته تا چند ماه از رعایت رژیم، پرزهای آسیب دیده روده شروع به ترمیم می کنند و جذب مواد مغذی به تدریج بهبود می یابد.

مصرف مکمل های تغذیه ای

در مراحل اولیه درمان، بسیاری از بیماران به دلیل سوء جذب دچار کمبود ویتامین ها و مواد معدنی هستند. پزشک ممکن است مکمل های آهن، کلسیم، ویتامین D، ویتامین B12 یا فولیک اسید تجویز کند تا کمبودهای بدن جبران شود. در برخی بیماران نیز مصرف آنزیم های گوارشی برای بهبود هضم و کاهش ناراحتی های شکمی در ماه های نخست توصیه می شود. این مرحله باید تحت نظر پزشک و بر اساس نتایج آزمایش های خونی انجام گیرد تا از دریافت بیش از حد یا ناکافی مکمل ها جلوگیری شود.

آموزش و مشاوره تغذیه ای

یکی از مهم ترین بخش های درمان، آموزش بیمار در مورد رژیم بدون گلوتن است. بسیاری از افراد در آغاز راه نمی دانند که گلوتن در چه غذاهایی پنهان است، مانند سس ها، سوپ های آماده یا حتی برخی داروها. مراجعه به متخصص تغذیه آشنا با سلیاک کمک می کند تا فرد برنامه غذایی متنوع و ایمنی داشته باشد، بدون اینکه دچار کمبود مواد مغذی شود. آموزش به خانواده نیز نقش مهمی دارد، زیرا احتمال آلودگی متقاطع در آشپزخانه باید به حداقل برسد.

کنترل علائم و پیگیری پزشکی

درمان سلیاک فقط به حذف گلوتن محدود نمی شود؛ بلکه پیگیری منظم و ارزیابی وضعیت بیمار اهمیت ویژه ای دارد. پزشک متخصص با انجام آزمایش های دوره ای و گاهی آندوسکوپی، روند ترمیم روده و پاسخ بدن به رژیم را بررسی می کند. در صورتی که علائم پس از چند ماه همچنان ادامه داشته باشند، ممکن است بیمار به نوع مقاوم سلیاک مبتلا باشد که نیازمند درمان دارویی یا بررسی های تخصصی تر است.

پشتیبانی روانی و اجتماعی

از آنجا که بیماری سلیاک تغییرات گسترده ای در سبک زندگی ایجاد می کند، بسیاری از بیماران در ابتدای مسیر احساس محدودیت یا انزوا می کنند. شرکت در گروه های حمایتی، مشاوره با روانشناس و ارتباط با سایر بیماران می تواند به پذیرش بهتر بیماری و حفظ انگیزه برای رعایت رژیم کمک کند. بسیاری از بیماران با گذشت زمان و یافتن جایگزین های سالم و خوش طعم برای غذاهای معمول، زندگی عادی و پرنشاطی را تجربه می کنند.

چه قرصی برای بیماری سلیاک خوب است؟ داروی بیماری سلیاک

درمان اصلی بیماری سلیاک حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی است و هیچ قرصی وجود ندارد که بتواند این بیماری را به طور کامل درمان کند. با این حال، برخی داروها و مکمل ها برای کاهش علائم و جبران آسیب های ناشی از سوء جذب مواد مغذی در مراحل اولیه تجویز می شوند. این داروها به بهبود عملکرد روده، رفع کمبودهای تغذیه ای و کاهش التهاب کمک می کنند.

نوع دارو یا مکمل	کاربرد اصلی	توضیحات
مکمل آهن	درمان کم خونی ناشی از سوء جذب	برای بازگرداندن سطح هموگلوبین و انرژی بدن استفاده می شود.
ویتامین D و کلسیم	تقویت استخوان ها	به ویژه در بیماران مبتلا به پوکی استخوان یا کمبود کلسیم ضروری است.
ویتامین B12 و فولیک اسید	جبران کمبود ناشی از آسیب روده	برای بهبود عملکرد عصبی و خونسازی تجویز می شود.
پروبیوتیک ها	بهبود سلامت روده	به بازسازی فلور طبیعی روده و کاهش نفخ و التهاب کمک می کند.
آنزیم های گوارشی	تسهیل هضم غذا	برای کاهش نفخ و درد شکمی در مراحل اولیه مفید است.
داروهای ضدالتهاب خفیف	کنترل التهاب روده در موارد خاص	فقط در بیماران مقاوم به رژیم بدون گلوتن و با تجویز پزشک مصرف می شود.

آیا بیماری سلیاک کشنده است؟

بیماری سلیاک به خودی خود کشنده نیست، اما در صورتی که تشخیص داده نشود یا فرد رژیم غذایی بدون گلوتن را رعایت نکند، می تواند زمینه ساز بروز عوارض خطرناک و در موارد نادر تهدیدکننده حیات شود. علت اصلی این خطر، التهاب مزمن و آسیب مداوم به پرزهای روده است که باعث سوء جذب طولانی مدت مواد مغذی می شود.

در چنین شرایطی، بدن دچار کمبود شدید ویتامین ها، آهن، کلسیم و پروتئین شده و ممکن است بیماری های ثانویه مانند پوکی استخوان پیشرفته، کم خونی حاد، نارسایی های عصبی یا حتی برخی انواع لنفوم روده ای (سرطان نادر اما مرتبط با سلیاک کنترل نشده) بروز کند. بنابراین، اگرچه سلیاک با رعایت دقیق رژیم بدون گلوتن کاملاً قابل کنترل است و بیمار می تواند زندگی طبیعی و سالمی داشته باشد، اما بی توجهی به درمان و ادامه مصرف گلوتن در درازمدت ممکن است عوارضی ایجاد کند که در نهایت جان فرد را به خطر اندازد.

طول عمر بیماران سلیاک

طول عمر بیماران مبتلا به سلیاک در صورتی که بیماری به موقع تشخیص داده شود و فرد رژیم غذایی بدون گلوتن را به طور کامل رعایت کند، تقریباً مشابه افراد سالم است. با حذف کامل گلوتن، التهاب روده متوقف می شود، بافت آسیب دیده ترمیم می گردد و جذب مواد مغذی به حالت طبیعی بازمی گردد. در چنین شرایطی، بیمار می تواند تا پایان عمر بدون عارضه جدی زندگی کند. اما در مواردی که بیماری دیر تشخیص داده شود یا فرد نسبت به رژیم بدون گلوتن بی توجه باشد، احتمال بروز عوارضی مانند پوکی استخوان، کم خونی مزمن، ناباروری، آسیب عصبی یا حتی برخی سرطان های روده افزایش می یابد.

مطالعات نشان داده اند بیمارانی که به طور مداوم در معرض گلوتن قرار دارند، ممکن است به دلیل سوء تغذیه یا عوارض ثانویه، میانگین امید به زندگی کوتاه تری نسبت به دیگران داشته باشند. با این حال، پیگیری منظم پزشکی، بررسی دوره ای عملکرد روده و پایبندی دقیق به رژیم غذایی می تواند طول عمر بیماران سلیاک را کاملاً نرمال نگه دارد و کیفیت زندگی آن ها را در سطحی سالم و پایدار حفظ کند.

آیا بیماری سلیاک واگیردار است؟

بیماری سلیاک واگیردار نیست و از فردی به فرد دیگر منتقل نمی شود، زیرا منشأ آن یک واکنش خودایمنی در بدن است نه یک عامل عفونی مانند ویروس یا باکتری. این بیماری زمانی بروز می کند که سیستم ایمنی فرد به طور غیرطبیعی به گلوتن واکنش نشان دهد و به بافت روده حمله کند.

بنابراین تماس مستقیم، خوردن غذا در کنار فرد مبتلا یا زندگی در یک محیط مشترک هیچ گونه خطری برای دیگران ندارد. با این حال، سلیاک زمینه ژنتیکی دارد و در خانواده هایی که یکی از اعضا به آن مبتلاست، احتمال بروز بیماری در دیگران نیز بیشتر است. به همین دلیل توصیه می شود بستگان درجه یک بیماران سلیاک آزمایش های غربالگری انجام دهند تا در صورت وجود زمینه ژنتیکی یا علائم پنهان، زودتر تشخیص داده شوند. به طور کلی، سلیاک بیماری مسری نیست بلکه نوعی واکنش درونی بدن نسبت به گلوتن است که تنها در افراد دارای استعداد ژنتیکی بروز می کند.

آیا سلیاک ارثی است؟

بیماری سلیاک تا حد زیادی جنبه ارثی دارد و در خانواده هایی که یکی از اعضا مبتلا به آن است، احتمال بروز بیماری در دیگران نیز به طور چشمگیری افزایش می یابد. این ارتباط به دلیل وجود برخی ژن های خاص، به ویژه HLA-DQ2 و HLA-DQ8 است که در بیشتر بیماران سلیاک دیده می شوند. افرادی که حامل این ژن ها هستند، در برابر گلوتن واکنش ایمنی غیرطبیعی نشان می دهند و در نتیجه، سیستم ایمنی بدنشان به بافت روده کوچک حمله می کند.

با این حال، داشتن این ژن ها به تنهایی به معنای ابتلا نیست؛ بلکه باید عوامل محیطی، مانند مصرف مداوم گلوتن و شاید برخی عفونت ها یا اختلالات ایمنی، نیز در کنار آن وجود داشته باشند تا بیماری فعال شود. به همین دلیل، پزشکان توصیه می کنند بستگان درجه یک بیماران، به ویژه والدین، خواهر و برادرها یا فرزندان آن ها، آزمایش های مربوط به سلیاک را انجام دهند، حتی اگر علائم واضحی نداشته باشند.

آیا سلیاک باعث سرطان می شود؟

باید گفت که در حالت عادی بیماری سلیاک به خودی خود سرطان زا نیست، اما اگر برای مدت طولانی تشخیص داده نشود یا بیمار رژیم بدون گلوتن را رعایت نکند، خطر بروز برخی سرطان های گوارشی افزایش می یابد. علت این موضوع التهاب مزمن و مداوم در دیواره روده کوچک است که در اثر تماس مکرر با گلوتن ایجاد می شود. این التهاب مداوم می تواند به تدریج باعث تغییرات سلولی و رشد غیرطبیعی بافتی شود.

بیشترین نوع سرطانی که با سلیاک کنترل نشده ارتباط دارد، لنفوم روده ای (Enteropathy-Associated T-cell Lymphoma) است، که در موارد نادر و معمولاً در بیماران مسن یا کسانی که سال ها رژیم را رعایت نکرده اند دیده می شود. همچنین خطر سرطان روده کوچک یا مری نیز در این افراد اندکی بیشتر است.

جمع بندی

به طور خلاصه، بیماری سلیاک نوعی اختلال خودایمنی است که بدن در آن نسبت به گلوتن واکنش غیرطبیعی نشان می دهد و همین امر باعث آسیب به روده کوچک و اختلال در جذب مواد مغذی می شود. این بیماری درمان دارویی ندارد، اما با رعایت دقیق رژیم غذایی بدون گلوتن می توان آن را به طور کامل کنترل کرد. تشخیص زودهنگام، پرهیز مادام العمر از گلوتن و پیگیری منظم پزشکی، کلید حفظ سلامت بیماران سلیاک است. در صورت رعایت اصول درمانی، فرد می تواند زندگی طبیعی، سالم و بدون محدودیت خاصی داشته باشد.