بیماری زونا چیست؟ دلایل ابتلا و روش درمان؛ علائم و نشانه ها

زونا یکی از بیماری های ویروسی پیچیده ای است که به صورت ناگهانی از دل سال ها خاموشی ویروس آبله مرغان سر برمی آورد و با درگیر کردن مستقیم اعصاب حسی، تجربه ای متفاوت از یک راش پوستی معمولی ایجاد می کند. این بیماری اغلب با دردهای عمیق، حس سوزش مداوم و ضایعات نواری شکل در یک سمت بدن شناخته می شود؛ نشانه هایی که نشان می دهد ویروس در مسیر یک عصب خاص فعال شده و از همان مسیر به پوست رسیده است.

زونا بیشتر در بزرگسالان، سالمندان و افرادی با سیستم ایمنی ضعیف دیده می شود و اگر به موقع تشخیص داده نشود، می تواند دردهای طولانی مدت و آزاردهنده ای بر جای بگذارد. همین ترکیب از ماهیت عصبی و پوستی باعث شده زونا در پزشکی به عنوان یک بیماری حساس و نیازمند رسیدگی فوری شناخته شود.

بیماری زونا چیست؟

بیماری زونا به انگلیسی Shingles نوعی عفونت ویروسی است که پس از سال ها پنهان ماندن ویروس آبله مرغان در اعصاب بدن فعال می شود و معمولاً به صورت یک درد عمیق یا سوزان آغاز می گردد. در ادامه، روی همان مسیر عصبی بثورات پوستی قرمز و تاولی شکل ظاهر می شود که اغلب در یک سمت بدن محدود می ماند. این بیماری بیشتر در افرادی دیده می شود که سیستم ایمنی شان تضعیف شده یا در سنین بالاتر قرار دارند.

احساس سوزش، مورمور شدن، حساسیت شدید پوستی و حتی دردهای تیرکشنده از نشانه های رایج آن است. اگرچه ظاهر آن شبیه راش پوستی ساده به نظر می رسد، اما التهاب عصبی زیرپوستی باعث می شود زونا حالتی آزاردهنده و طولانی مدت پیدا کند. مراقبت به موقع، کنترل درد و جلوگیری از عفونت ثانویه نقش مهمی در تسریع روند بهبود دارند.

دلایل ابتلا به بیماری زونا

زونا زمانی رخ می دهد که تعادل میان ویروس نهفته آبله مرغان و توان دفاعی بدن به هم می ریزد و ویروس فرصت می یابد دوباره فعال شود. این بیماری برخلاف بسیاری از عفونت های پوستی، ریشه ای عمیق در اعصاب حسی دارد و به همین دلیل علت های بروز آن بیشتر به وضعیت ایمنی و شرایط عمومی بدن مرتبط است تا عوامل محیطی ساده.

در واقع، هر عاملی که سیستم ایمنی را تضعیف کند یا بدن را زیر فشار شدید قرار دهد، می تواند زمینه ای فراهم کند تا ویروس خاموش سال ها بعد بیدار شود و مجموعه ای از دردهای عصبی و بثورات پوستی مشخص را ایجاد کند.

فعال شدن مجدد ویروس آبله مرغان

پس از ابتلای فرد به آبله مرغان در دوران کودکی یا بزرگسالی، ویروس در گانگلیون های عصبی بدن باقی می ماند و وارد مرحله نهفتگی طولانی مدت می شود. سال ها بعد، در شرایطی که سیستم ایمنی بدن دچار ضعف نسبی یا شدید شود، این ویروس فرصت پیدا می کند دوباره فعال شود. فعال سازی مجدد در امتداد یک مسیر عصبی رخ می دهد و به همین دلیل بثورات زونا هم محدود به همان مسیر هستند. این سازوکار اصلی ترین علت بروز بیماری است و بدون وجود سابقه آبله مرغان، زونا شکل نمی گیرد.

تضعیف یا اختلال در عملکرد سیستم ایمنی

یکی از مهم ترین بسترهایی که موجب فعال شدن ویروس نهفته می شود، کاهش توان سیستم ایمنی است. این وضعیت می تواند در نتیجه افزایش سن، استرس شدید، بیماری های مزمن یا استفاده طولانی مدت از داروهای سرکوب کننده ایمنی رخ دهد.

وقتی دفاع بدن افت می کند، ویروس فرصت پیدا می کند اعصاب حسی را هدف قرار دهد و التهاب عصبی ایجاد کند. در سالمندان این عامل بیش از سایر گروه ها نقش دارد و به همین دلیل شیوع زونا با افزایش سن بیشتر می شود.

ابتلا به بیماری های زمینه ای

برخی بیماری ها مانند دیابت، سرطان ها، اختلالات خونی یا عفونت های مزمن توان ایمنی بدن را به شکل قابل توجهی کاهش می دهند. این بیماری ها نه تنها توان دفاعی بدن را پایین می آورند، بلکه ممکن است تعادل میان التهاب و بازسازی عصبی را بر هم بزنند؛ وضعیتی که به ویروس اجازه می دهد دوباره فعال شود. بیمارانی که تحت درمان های تهاجمی مانند شیمی درمانی یا پرتودرمانی هستند نیز به دلیل آسیب به سلول های دفاعی، بیشتر مستعد ابتلا به زونا به شمار می آیند.

استرس های شدید فیزیکی یا روانی

فشارهای سنگین جسمی و ذهنی، به ویژه در دوره های طولانی، می تواند باعث افزایش هورمون های استرس و کاهش عملکرد سلول های ایمنی شود. این تغییرات، بدن را در برابر ویروس های نهفته آسیب پذیر می کند. بسیاری از مبتلایان گزارش می دهند که پیش از ظهور علائم زونا، یک دوره استرس بزرگ در زندگی شان داشته اند؛ مانند جراحی، بیماری حاد یا فشارهای روحی قابل توجه.

بارداری و تغییرات هورمونی

در دوران بارداری، به ویژه در ماه های اول و دوم، سیستم ایمنی بدن دچار تغییراتی می شود تا جنین توسط بدن دفع نشود. این تغییرات اگر با کمبود خواب، فشارهای جسمی یا استرس همراه شوند، می توانند زمینه فعال شدن ویروس آبله مرغان را فراهم کنند. هرچند بروز زونا در بارداری نادر است، اما رابطه آن با تغییرات ایمنی این دوره کاملاً شناخته شده است.

افزایش سن و روند طبیعی پیری

با افزایش سن، فعالیت سلول های دفاعی کاهش می یابد و بدن آهسته تر به عفونت ها پاسخ می دهد. این روند طبیعی پیری یکی از دلایل اصلی شیوع بالای زونا در افراد بالای ۵۰ سال است. کاهش تدریجی ایمنی سلولی در این سن، ویروس نهفته را به سمت فعال سازی مجدد سوق می دهد و احتمال بروز دردهای شدید و طولانی مدت نیز در این گروه بالاتر است.

علائم و نشانه های بیماری زونا

بیماری زونا زمانی بروز می کند که ویروس آبله مرغان پس از سال ها خاموشی دوباره فعال شود و این بار به جای ایجاد ضایعات منتشر، مسیر یک عصب خاص را درگیر کند. به همین دلیل، نشانه های زونا ترکیبی از علائم پوستی و عصبی اند؛ مجموعه ای از دردهای عمیق، تحریک پذیری شدید پوست و تاول هایی که در یک الگوی نواری شکل می گیرند.

درک این علائم برای تشخیص زودهنگام اهمیت زیادی دارد، زیرا شدت درد، گستردگی تاول ها و احتمال باقی ماندن دردهای طولانی مدت همگی به سرعت اقدام درمانی وابسته اند. وقتی فرد با این بیماری روبه رو می شود، نخستین تغییرات معمولاً در اعصاب حسی بروز می کند و سپس پوست در همان مسیر واکنش نشان می دهد؛ همین ویژگی باعث تمایز زونا از سایر راش ها و التهاب های پوستی می شود.

درد عصبی پیش رونده

نخستین نشانه زونا معمولاً با احساس درد، سوزش یا تیرکشیدن در یک مسیر مشخص عصبی آغاز می شود؛ دردی که گاهی با خستگی عضلات یا التهاب پوستی اشتباه گرفته می شود. این درد پیش از ظاهر شدن هرگونه بثور پوستی شروع می شود و شدت آن می تواند از آزاردهنده تا غیرقابل تحمل متغیر باشد.

علت اصلی این وضعیت، فعال شدن مجدد ویروس در گانگلیون های عصبی و حمله مستقیم به شاخه های حسی است. فرد در این مرحله ممکن است حساسیت شدید به لمس حتی با کمترین تماس را تجربه کند، زیرا گیرنده های درد تحت تحریک ویروسی، واکنش بیش ازحد نشان می دهند.

ظهور بثورات و تاول های نواری

پس از چند روز تا یک هفته از شروع درد، ضایعات پوستی به صورت راش قرمز رنگ و تاول های کوچک در یک الگوی نواری ظاهر می شوند. این الگو معمولاً فقط یک سمت بدن را درگیر می کند و دقیقاً منطبق با مسیر عصبی آسیب دیده است؛ موضوعی که به تشخیص بالینی کمک زیادی می کند.

تاول ها ابتدا شفاف اند اما به تدریج کدر شده و سپس پوسته می بندند. التهاب، گرمی و حساسیت پوست در این ناحیه بسیار شدید است و بیمار معمولاً تکان دادن یا پوشاندن آن را دشوار می داند. این مرحله نشانه اوج فعالیت ویروس بر روی اپیدرم و اعصاب سطحی است.

خارش و احساس سوزن سوزن شدن

بسیاری از مبتلایان، در کنار درد، خارش شدید یا احساس مورمور و گزگز را گزارش می کنند. این حالت نتیجه تحریک فیبرهای عصبی کوچک و اختلال در انتقال پیام های عصبی طبیعی است. گاهی این حس آن قدر شدید می شود که فرد از تماس لباس یا قرار گرفتن در معرض هوا هم ناراحت می شود. این نوع تحریکات عصبی بیشتر در مرحله پیش درمان و هنگام تاول زایی مشهود است و معمولاً با شروع فرایند پوسته ریزی کاهش پیدا می کند.

علائم عمومی و سیستمیک

در کنار نشانه های پوستی و عصبی، برخی افراد دچار علائم عمومی مانند تب خفیف، سردرد، بدن درد یا احساس ضعف می شوند. این علائم ناشی از واکنش سیستم ایمنی به فعالیت دوباره ویروس است. در برخی موارد، تورم غدد لنفاوی نزدیک به ناحیه درگیر نیز مشاهده می شود. این نشانه ها ممکن است کوتاه مدت باشند اما وجودشان به پزشک سرنخ می دهد که بدن درگیر یک عفونت فعال ویروسی است.

درد پس از بهبود ضایعات (نورالژی پس از زونا)

یکی از جدی ترین عوارض مرتبط با زونا، باقی ماندن درد عصبی طولانی مدت پس از خشک شدن و افتادن تاول هاست. این درد که به عنوان نورالژی پس زونا شناخته می شود، نتیجه آسیب ماندگار ویروس به رشته های عصبی است. بیماران آن را به شکل سوزش عمیق، فشار ضربان دار یا تیر کشیدن مداوم توصیف می کنند. احتمال بروز آن در سالمندان و افرادی با ضعف ایمنی بیشتر است. این مرحله می تواند هفته ها تا ماه ها ادامه داشته باشد و در برخی موارد نیازمند درمان تخصصی کنترل درد باشد.

روش های درمان بیماری زونا

درمان بیماری زونا زمانی بیشترین اثر را دارد که در همان روزهای اولیه آغاز شود، زیرا ویروس در این دوره بیشترین فعالیت را روی اعصاب و پوست دارد. هدف درمان، مهار تکثیر ویروس، کاهش التهاب عصبی، کنترل درد و جلوگیری از عوارضی مانند نورالژی پس زوناست.

داروهای ضدویروس

درمان اصلی زونا با داروهای ضدویروسی مانند آسیکلوویر، فامسیکلوویر یا والاسیکلوویر انجام می شود. این داروها ظرفیت تکثیر ویروس را کاهش می دهند و اگر در ۷۲ ساعت نخست آغاز شوند، مدت بیماری و شدت بثورات را به شکل قابل توجهی کم می کنند. مصرف آن ها باعث محدود شدن آسیب عصبی نیز می شود و احتمال بروز دردهای طولانی مدت پس از بهبود را کاهش می دهد.

داروهای ضدالتهاب و کنترل کننده درد

یکی از بخش های مهم درمان، مدیریت درد عصبی و التهاب زیرپوستی است. پزشک بسته به شدت درد، داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی، داروهای ضد درد قوی تر یا حتی داروهای تنظیم کننده دردهای عصبی را تجویز می کند. این درمان به بیمار کمک می کند فعالیت روزانه اش مختل نشود و دوره بیماری با فشار کمتری سپری شود. در موارد شدید، داروهای تنظیم پیام عصبی برای کاهش حس سوزش یا تیرکشیدن مورد استفاده قرار می گیرند.

مراقبت از ضایعات و پوست

پوست در ناحیه مبتلا به زونا بسیار حساس و مستعد عفونت ثانویه است، بنابراین مراقبت موضعی اهمیت زیادی دارد. تمیز نگه داشتن ناحیه، استفاده از کمپرس های سرد و جلوگیری از خراشیدن پوست باعث تسریع فرایند پوسته ریزی و کاهش التهاب سطحی می شود. علاوه بر این، برخی پمادهای موضعی با اثرات ضدخارش یا ترمیم کننده پوست در کنترل علائم بسیار مفید هستند.

پیشگیری از نورالژی پس زونا

برای جلوگیری از باقی ماندن دردهای طولانی مدت پس از بهبود، رویکرد درمانی اختصاصی لازم است. پزشکان معمولاً از ترکیبی از داروهای تعدیل کننده دردهای عصبی، ویتامین های تقویت کننده اعصاب و در برخی موارد درمان های هدفمندتری مانند بلوک عصبی استفاده می کنند. این اقدامات در افراد سالمند یا کسانی که درد شدید دارند اهمیت بیشتری پیدا می کند.

واکسن زونا

یکی از مؤثرترین روش های پیشگیری و کاهش شدت بیماری، تزریق واکسن زونا در بزرگسالان، به ویژه افراد بالای ۵۰ سال است. واکسن باعث تقویت عملکرد ایمنی در برابر ویروس نهفته آبله مرغان می شود و احتمال فعال شدن آن را تا حد زیادی کاهش می دهد. حتی اگر فرد پس از واکسیناسیون به زونا مبتلا شود، شدت بیماری و خطر عوارض طولانی مدت بسیار کمتر خواهد بود.

جمع بندی

بیماری زونا از دل فعال شدن دوباره ویروس آبله مرغان پدید می آید و ویژگی اصلی آن درگیری مستقیم اعصاب حسی و بروز راش های نواری شکل است. این بیماری معمولاً با دردهای عمیق، سوزش مداوم یا حساسیت شدید شروع می شود و چند روز بعد با تاول های محدود به یک مسیر عصبی ادامه پیدا می کند. گستره علائم به وضعیت ایمنی بدن وابسته است؛ هرچه سیستم دفاعی ضعیف تر باشد، احتمال شدت علائم و طولانی شدن دوره بهبود بیشتر می شود. دلایل بروز زونا بیشتر حول کاهش توان ایمنی، استرس های سنگین، بیماری های زمینه ای یا افزایش سن می چرخند و همین عوامل، زمان خاموشی ویروس را می شکنند و آن را به مرحله فعال بازمی گردانند.